1. Cách tiếp cận
Theo Luật giáo dục Việt Nam (2006), giáo dục nghề nghiệp (GDNN) là một phân hệ trong hệ thống giáo dục quốc dân, gồm dạy nghề và trung cấp chuyên nghiệp. Vì vậy, đổi mới căn bản và toàn diện GDNN gắn với chủ trương đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam theo nghị quyết Đại hội lần thứ XI của Đảng. Câu hỏi đặt ra là tại sao phải đổi mới căn bản và toàn diện? Để trả lời câu hỏi này, cần phải có cách tiếp cận lịch sử và thời đại.
Từ khi giành Độc lập ( năm 1945) đến nay, nước ta đã trải qua ba lần tiến hành cải cách giáo dục, đó là vào các năm 1950, 1956 và 1981 với những thay đổi nhất định trong cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân.
Cải cách giáo dục lần thứ nhất tiến hành từ những năm 1950 với mục tiêu đào tạo thế hệ trẻ thành những “công dân lao động trong tương lai, trung thành với chế độ dân chủ nhân dân và có đủ phẩm chất và năng lực phục vụ kháng chiến, phục vụ nhân dân”. Cuộc cải cách này đã được thực hiện ở các lĩnh vực hệ thống giáo dục (phổ thông 9 năm) và chương trình giáo dục.Tuy nhiên, do hoàn cảnh chiến tranh nên việc cải cách này chưa tiến hành được nhiều trong thực tiễn.
Cải cách lần thứ hai được tiến hành từ năm 1956 nhằm “đào tạo, bồi dưỡng thế hệ thanh niên và thiếu nhi trở thành những người phát triển về mọi mặt, những công dân tốt trung thành với Tổ quốc, những người lao động tốt, cán bộ tốt của nhà nước, có tài đức để phát triển chế độ dân chủ nhân dân, tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta, đồng thời để thực hiện thống nhất nước nhà trên cơ sở độc lập và dân chủ” . Cuộc cải cách lần thứ hai này đã điều chỉnh cơ cấu hệ thống giáo dục ( phổ thông 10 năm), đồng thời tổ chức xây dựng chương trình giáo dục mới phù hợp với phổ thông 10 năm; xây dựng các tài liệu, sách giáo khoa phù hợp với mục tiêu đào tạo mới. Hệ thống GDNN được thực hiện với mô hình của các nước XHCN với hệ thống các trường công nhân kỹ thuật, nhằm đào tạo ra những người thợ có tay nghề, làm việc trong các nhà máy, xí nghiệp quốc doanh. Hệ thống đào tạo công nhân kỹ thuật thời kỳ này, chủ yếu thực hiện theo các chương trình của Liên Xô (cũ) và một số nước Đông Âu khác như Tiệp khắc, Cộng hòa dân chủ Đức, Hungary... phù hợp với công nghệ sản xuất của các nhà máy, xí nghiệp được các nước này trang bị.
Cải cách lần thứ ba được tiến hành từ năm 1981 với mục tiêu “giáo dục là nền tảng văn hóa của một nước, là sức mạnh tương lai của một dân tộc, nó đặt cơ sở ban đầy rất trọng yếu cho sự phát triển toàn diện của con người Việt nam xã hội chủ nghĩa”. Cuộc cải cách lần này tiến hành trên cả 3 mặt là hệ thống giáo dục, nội dung và phương pháp giáo dục, trong đó hệ thống giáo dục phổ thông 10 năm chuyển thành 12 năm. Hệ thống giáo dục nghề nghiệp được hình thành gồm TCCN và dạy nghề với 3 cấp trình độ là sơ cấp, trung cấp và cao đẳng nghề ( theo Luật dạy nghề 2006).
Cùng trong thời gian này, hệ thống giáo dục- đào tạo đã có những cải cách, đổi mới ở từng cấp học và ở nhiều lĩnh vực, như xây dựng nội dung, chương trình đào tạo, tách hoặc nhập hệ thống GDNN…Năm 1996, Hội nghị Trung ương 2 (Khóa VIII) đã ban hành Nghị quyết về Định hướng Chiến lược phát triển giáo dục - đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và nhiệm vụ đến năm 2000. Các cuộc cải cách và đổi mới giáo dục trong thời gian này, tuy còn nhiều đánh giá khác nhau, nhưng về cơ bản, đã đáp ứng được yêu cầu của đất nước trong từng giai đoạn lịch sử phát triển, góp phần to lớn vào thắng lợi của công cuộc đấu tranh, bảo vệ tổ quốc. Tuy nhiên, quá trình cải cách cũng đã bộc lộ nhiều hạn chế, yếu kém chưa mang tính tổng thể, còn riêng lẻ và chắp vá; tình trạng này kéo dài làm cản trở đến sự phát triển chung của sự nghiệp giáo dục và đào tạo.
Hiện nay, theo chủ trương cuả Đảng được thể hiện trong nghị quyết Đai hội Đảng lần thứ XI là đổi mới mô hình tăng trưởng và cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu quả, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế nước ta trong bối cảnh Hội nhập thế giới. Điều này đòi hỏi phải xây dựng được nguồn nhân lực chất lượng cao trong thời gian tương đối ngắn. Vì vậy, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục- đào tạo nói chung và GDNN nói riêng là yêu cấp thiết để đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, góp phần đưa đất nước ta về cơ bản, trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2020 và tạo tiền đề vững chắc cho đất nước phát triển cao hơn trong giai đoạn sau.
Đổi mới GDNN nói riêng và giáo dục Việt Nam nói chung nằm trong trào lưu chung của giáo dục thế giới. Nhìn tổng thể giáo dục thế giới đã trải qua 4 “cuộc” đổi thay lớn, có thể coi là các cuộc đổi mới hoặc cải cách giáo dục, đó là:
Đổi mới và cải cách giáo dục lần thứ nhất
Cuộc đổi mới, cải cách này bắt đầu từ đầu thế kỷ XX đến trước chiến tranh thế giới lần thứ hai. Đây là cuộc đổi mới nhằm chuyển đổi giáo dục truyền thống lấy người thày và tài liệu học tập làm trung tâm sang nền giáo dục hiện đại với mục tiêu lấy giáo dục để cải tạo xã hội, nhà trường gắn với xã hội và lấy người học làm trung tâm, học tập gắn với việc làm, với sự nghiệp của người lao động. Xu hướng này phổ biến ở các nước châu Âu như Đức, Anh… và ở các nước Bắc Mỹ, như Hoa kỳ, Canada…
Đổi mới và cải cách giáo dục lần thứ hai
Cuộc đổi mới, cải cách này bắt đầu sau chiến tranh thế giới lần thứ hai đến những năm 70 của thế kỷ XX. Cuộc đổi mới, cải cách giáo dục lần thứ hai, trong đó có đổi mới GDNN gắn với cuộc cách mạng khoa học công nghệ.Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, các nước tập trung vào phát triển khoa học công nghệ, coi khoa học công nghệ là động lực để phát triển kinh tế.Theo logic, khoa học công nghệ muốn phát triển được phải trên nền tảng phát triển giáo dục- đào tạo, nhất là GDNN. Sự thiếu vắng hoặc thiếu hụt nhân lực khoa học công nghệ, thiếu nhân tài là căn nguyên dẫn đến lạc hậu về khoa học và công nghệ và đây là lỗi, là sự yếu kém của hệ thống giáo dục- đào tạo, đặc biệt là yếu kém của hệ thống GDNN, đã đào tạo ra một đội ngũ “thầy không ra thầy, thợ không ra thợ”. Xuất phát từ thực tế này, các nước đã tập trung đổi mới giáo dục, nhất là GDNN theo hướng đáp ứng nhu cầu nhân lực kỹ thuật, công nghệ cho nền kinh tế. Các nền giáo dục phương tây đã thực hiện mạnh mẽ sự đổi mới, cải cách này, đổi mới mục tiêu, phương pháp đào tạo, thực hiện phân luồng mạnh mẽ để đào tạo ra những nhóm nhân lực phù hợp (nhân lực tài năng cho phát triển khoa học cơ bản; nhân lực khoa học công nghệ để tạo ra đội ngũ sang tạo công nghệ mới…). Thực tế đã chứng minh, một đất nước có nền khoa học kỹ thuật, có công nghệ phát triển là nước có nền giáo dục tiên tiến, có định hướng phát triển GDNN đúng đắn. Ngược lại, những nước kinh tế kém phát triển, khoa học công nghệ lạc hậu là những quốc gia có nền giáo dục lạc hậu hoặc chậm phát triển, GDNN không được định hướng rõ ràng. Cũng tiến hành cải cách, nhưng các nước trong phe XHCN, điển hình là Liên Xô (cũ) tiến hành cải cách về mặt nhận thức, nhấn mạnh việc gắn kết giữa đào tạo và lao động sản xuất. Đây là định hướng cải cách giáo dục rất đúng đắn, nhưng giữa định hướng và thực hiện lại không đạt được như mong muốn. Sự gắn kết này chỉ mới tạo ra hình thức học mới (vừa học, vừa làm; học tại chức), chứ chưa thay đổi được nhiều tư duy giáo dục- đào tạo, nhất là phương pháp đào tạo còn mang nặng tính lý thuyết, viêc thực hành chỉ mang tính hình thức và bị “biến dạng” so với mục tiêu đề ra.
Mặc dù vậy, lần đổi mới, cải cách giáo dục này đã có sự thay đổi đáng kể, GDNN và đại học đã được phát triển mạnh để tăng nhanh nhân lực KHCN cho nền kinh tế; đó là sự chuyển từ người thày làm trung tâm của giáo dục – đào tạo sang lấy người học làm trung tâm của sự đổi mới, GDNN trên cơ sở nhu cầu của thị trường lao động và nhu cầu của người học để định hướng đào tạo.
Đổi mới và cải cách giáo dục lần thứ ba
Cuộc đổi mới, cải cách này diễn ra cuối những năm của thế kỷ XX, tiếp diễn cuộc đổi mới, cải cách giáo dục lần thứ hai, nhưng có nhiều đột phá, nhiều đổi mới căn bản. Cuộc đổi mới, cải cách lần thứ ba tiếp tục mở rộng quy mô đào tạo nhân lực KHCN của đổi mới, cải cách lần thứ hai với mục đích tạo nhiều cơ hội cho mọi người dân tiếp cận được các dịch vụ giáo dục- đào tạo, đáp ứng được nhu cầu phát triển khoa học và công nghệ của nền kinh tế, đưa nhanh những kết quả nghiên cứu trong nhà trường, trong các cơ quan nghiên cứu, ứng dụng vào thực tiễn sản xuất. Thời kỳ này được gọi là thời kỳ “thịnh vượng” của giáo dục- đào tạo, khi rút ngắn thời gian giữa nghiên cứu và ứng dụng trong thực tiễn, tạo ra được đội ngũ KHCN hùng hậu trên toàn thế giới, cả ở các nước phương tây và Liên Xô (cũ). Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, trong cuộc cải cách này đã xuất hiện nguy cơ kìm hãm, hạn chế sự phát triển của giáo dục, nhất là GDNN. Giáo dục- đào tạo lại có xu hướng “hàn lâm” sách vở, ít có những định hướng năng lực thực tiễn. Ngoại trừ một số ứng dụng vào kỹ thuật quân sự, phục vụ cho cuộc “chiến tranh lạnh”, hệ thống giáo dục – đào tạo toàn thế giới ít có công trình gắn với đời sống xã hội của dân cư. Với xu hướng này, GDNN bị ảnh hưởng mạnh mẽ, nhiều quốc gia thay vì đẩy mạnh tính “thực hành” của GDNN, lại có xu hướng “lý thuyết hóa” GDNN. Ngay tại Hoa kỳ, các nhà khoa học đã phải thốt lên rằng “ Quốc gia trong nguy biến, cấp thiết phải tiến hành cải cách giáo dục- đào tạo”. Ngay tại Nhật, trong báo cáo thẩm định của Ủy ban thẩm định giáo dục lâm thời cũng đã đánh giá “Giáo dục Nhật bản đã quá thiên về đào tạo những con người sách vở, cứng nhắc, thiếu năng lực sáng tạo và chủ kiến, thiếu những nhân tài được mô thức hóa về cá tính”
Hệ thống giáo dục quốc gia của các nước trong thời gian này còn bộc lộ sự bất bình đẳng về cơ hội tiếp nhận giáo dục - đào tạo cho mọi người. Giáo dục thời kỳ này còn gọi là “giáo dục cho người giàu”. Trong các nước đang phát triển và chậm phát triển, giáo dục - đào tạo có sự phân hóa mạnh, nhưng chưa thực sự vì sự phát triển nhân lực phục vụ cho sự phát triển chung đất nước. Một làn sóng con em những người giàu có hoặc “quan chức” ở các nước này đã sang các nước phát triển để học vì mục tiêu cá nhân là chủ yếu.
Đổi mới, cải cách giáo dục lần thứ tư
Cuối những năm XX và đầu những năm của thế kỷ XXI, nhận thức được nguy cơ “chệch hướng” của giáo dục - đào tạo, hầu hết các nước phát triển và nhiều nước đang phát triển đã tiến hành đổi mới, cải cách giáo dục- đào tạo, trong đối tiến hành đổi mới mạnh mẽ GDNN. Các quốc gia đều cho giáo dục - đào tạo là quốc sách hàng đầu, đầu tư cho giáo dục- đào tạo là đầu tư cho phát triển là cơ sở để phát triển nền kinh tế tri thức. Vì vậy, các nước đã tăng tỷ lệ đầu tư cho giáo dục-đào tạo trong GDP. Để phát triển trong tương lai các nước đã tập trung đầu tư rất lớn cho giáo dục và đào tạo, cải cách hệ thống giáo dục đào tạo, nhất là GDNN để đào tạo ra những công nhân trí thức có khả năng sáng tạo, phát minh hoặc ứng dụng công nghệ mới, có kỹ năng làm việc toàn cầu, hình thành tố chất của “công dân toàn cầu”. Với định hướng như vậy, các nước đã đầu tư nhiều hơn cho giáo dục- đào tạo.Mỹ đã chi khoảng 7% GDP/năm cho việc đào tạo và phát triển nhân tài (vựợt cả chi phí cho quốc phòng). Các nước công nghiệp phát triển khác cũng đầu tư cho lĩnh vực này rất lớn, như Hà Lan 6,7% GDP, Pháp 5,7%, Nhật 5,0%,... Chính sách đầu tư phát triển nguồn nhân lực của các nước nhất là Mỹ, Nhật bản và các nước Châu âu là lấy phát triển giáo dục và đào tạo làm trung tâm của phát triển nguồn nhân lực,. Vì vậy các nước này đầu tư rất lớn (cả về kinh phí và chính sách) cho phát triển giáo dục và đào tạo. Ngoài hệ thống GDNN của nhà nước, các công ty, các hãng cũng tự đào tạo cho mình những nhân công giỏi. Chi phí đào tạo của các hãng của Mỹ tăng lên rất nhanh, năm 1992 là 210 tỷ, đến năm 1995 đã tăng lên 600 tỷ và đến nay đã tăng lên gần 1000 tỷ. Để đáp ứng cho nền kinh tế tri thức, nền giáo dục Mỹ tập trung vào các ngành công nghệ cao đặc biệt là tin học. Nhật Bản là nước Châu á đầu tư cao nhất cho phát triển nguồn nhân lực thông qua giáo dục- đào tạo. Chính sách giáo dục, đào tạo ở Nhật dựa trên cơ sở kết hợp truyền thống dân tộc và tiếp thu, thừa hưởng những thành quả của những phát minh khoa học kỹ thuật mới của nhân loại (theo phương châm “ văn hóa Nhật, công nghệ phương tây”). Có thể nói Nhật bản là nước đầu tư tốt nhất cho hệ thống giáo dục bậc thấp, làm cơ sở cho đào tạo lao động kỹ thuật (GDNN) và cho đào tạo đại học. Bên cạnh hệ thống GDNN chính quy, tập trung, hình thức giáo dục tại các gia đình, tại các công ty cũng được đặc biệt coi trọng.. Các công ty của Nhật mặc dù tuyển lựa “đầu vào” khá gắt gao nhưng khi đã được tuyển dụng thì được coi như thành viên của gia đình, được công ty đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng nghề nghiệp phù hợp với công nghệ sản xuất của công ty. Nhờ có chính sách phát trtiển nguồn nhân lực, nhất là nhân lực KHCN ứng dụng hợp lý, Nhật bản là một trong những nước đi đầu trong các lĩnh vực công nghệ cao, hàm lượng “chất xám” chiếm tỷ trọng rất cao trong một đơn vị hàng hoá.
Qua xu hướng giáo dục nói chung và GDNN nói riêng của thế giới, cho thấy, mọi sự đổi mới, mọi cải cách đều do nhu cầu của thực tế sản xuất, sự thay đổi của khoa học và công nghệ. Giáo dục Việt Nam nói chung và GDNN nói riêng, dù có chậm về mặt thời gian, nhưng cũng không nằm ngoài xu hướng chung của thế giới. Vì vậy, đổi mới GDNN là nhu cầu khách quan của xã hội phát triển, phù hợp với xu hướng chung của thế giới ngày nay.
Như vậy, có thể thấy, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục nói chung và GDNN nói riêng xuất phát từ:
- Thực tế những yếu kém, những tồn tại “cốt lõi” của giáo dục Việt Nam;
- Từ những đòi hỏi của đất nước trong giai đoạn mới - giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế;
- Đòi hỏi của quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế về giáo dục
2. Khung lý thuyết về đổi mới căn bản và toàn diện GDNN
Để nghiên cứu Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục nghề nghiệp ở Việt Nam, cần phải làm rõ và trả lời được các câu hỏi cơ bản sau:
(1) Tại sao phải đổi mới căn bản và toàn diện GDNN;
(2) Đổi mới cái gì? (những nội dung gì?);
(3) Đổi mới như thế nào?
Ba câu hỏi này liên quan mật thiết, biện chứng và mang tình hệ thống với nhau. Đây cũng chính là cách tiếp cận của đề tài về đổi mới căn bản và toàn diện GDNN.
Như vậy, để trả lời cho câu hỏi (1) cần phải làm rõ thực trạng GDNN của Việt Nam hiện nay; GDVN đã đạt được những gì và còn những yếu kém, hạn chế gì? Với xu thế chung của thế giới và yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong giai đoạn tới đòi hỏi GDNN phải đáp ứng như thế nào; từ đó cần phải đổi mới căn bản và toàn diện GDNN.
Để trả lời câu hỏi (2), đề tài phải làm rõ, như vậy đổi mới căn bản và toàn diện GDNN có phải là phá bỏ “cái cũ”, phủ nhận những kết quả, những thành tựu đã đạt được trong thời gian qua để “làm lại” từ đầu hay là cần có những kế thừa. Từ những khái niệm, những quan niệm nêu ở trên, cần xác định rõ đổi mới những nội dung gì là cốt lõi, những khâu then chốt nhất có ảnh hưởng đến sự phát triển của GDNN trong giai đoạn mới. Có thể có lựa chọn những nội dung sau:
(I) Đổi mới tư duy nhận thức, làm rõ sứ mạng của GDNN;
(II) Đổi mới mục tiêu của GDNN;
(III) Đổi mới nội dung, chương trình, phương pháp GDNN;
(IV) Đổi mới cơ chế quản lý (bao gồm cả cơ cấu hệ thống và quản lý hoạt động dạy và học).
Trả lời câu hỏi thứ 3 chính là đề xuất được các giải pháp đổi mới căn bản và toàn diện GDNN trên cơ sở quan điểm, định hướng phát triển GDNN trong thời gian tới, nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong bối cảnh hội nhập thế giới
Tài liệu tham khảo:
1. Văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ XI (2011).
2. PGS.TS. Mạc Văn Tiến- chủ nhiệm đề tài cấp Bộ (2012) “ Đổi mới căn bản và toàn diện GDNN trong giai đoạn mới”.
3. Bộ giáo dục và Đào tạo (2013)-Dự thảo đề án “Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu CNH-HĐH trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế”
PGS.TS. Mạc Văn Tiến
Viện Trưởng Viện Nghiên cứu Khoa học dạy nghề